Η ικανότητα κατανόησης είναι μία από τις σημαντικότερες ανθρώπινες δεξιότητες στην οποία και μάς εξασκεί η καθημερινότητα. Αυτή η ικανότητα έχει πολλά πρόσωπα: αυτό τής κατανόησης τού Θεού, αυτό τής κατανόησης τών δρώμενων στον κόσμο, αυτό τής κατανόησης των συνανθρώπων μας, και τέλος αυτό τής κατανόησης τού ίδιου τού εαυτού μας. Αν και εκ πρώτης όψεως φαίνεται να έχουμε να κάνουμε με κάτι που είναι μια ολότελα φυσική ιδιότητα τού ανθρώπου, εντούτοις η εμφύσηση τής πραγματικής και βαθιάς κατανόησης είναι εξαιρετικά δύσκολο έργο, όπως αποδεικνύει ό,τιδήποτε μάς περιβάλλει στην ζωή. Γιατί είναι τόσο σπάνια η ικανότητα να κατανοούμε; Και πώς μπορούμε να την καλλιεργήσουμε σε μάς;
Η κατανόηση ως ζωτικής σημασίας αναγκαιότητα
Κατά πάσα πιθανότητα συμβαίνει στον κάθε ιερέα από καιρό σε καιρό να έρχεται αντιμέτωπος με μια εντελώς παράδοξη κατάσταση όπως η ακόλουθη: παρατηρεί πως άνθρωποι που έχουν ζήσει μαζί για πολλά χρόνια και, που θα περίμενε κανείς να έχουν έρθει πιό κοντά ο ένας στον άλλον, δεν καταλαβαίνουν καν ο ένας τον άλλον. Μιλά ταυτόχρονα και με τούς δυό συζύγους, οι οποίοι έχουν έρθει σε αυτόν γιά να κουβεντιάσουν γιά κάποιο πρόβλημα, και συνειδητοποιεί ότι πρέπει να “μεταφράζει” τα λόγια τού ενός συζύγου στον άλλον. Ρωτά την σύζυγο: «Μήπως θέλατε μόνο να πείτε αυτό, κι αυτό, κι αυτό;». Για να απαντήσει η σύζυγος: “Ναι”, και τότε ξαφνικά ο σύζυγός της αντιδρά σαν να ακούει για πρώτη φορά από τον ιερέα αυτό που ήθελε να τού «μεταδώσει» η σύζυγος.
Γιατί συμβαίνει αυτό, σε τι οφείλεται αυτή η αποτυχία επικοινωνίας; Συχνά, κι όσο κι αν ακούγεται παράξενα, λόγω έλλειψης τής πεποίθησης ότι είναι όντως απαραίτητο να καταλαβαίνουμε τούς άλλους. Αλλά αυτή η πεποίθηση είναι το «κλειδί» εδώ, κι αυτό γιατί ο άνθρωπος είναι ένα τέτοιο πλάσμα που όταν αντιμετωπίζει την ανάγκη για κάτι, αρχίζει να αναζητά μέσα για να κατακτήσει/αποκτήσει αυτό το κάτι. Το πιο απλό παράδειγμα: όλοι χρειαζόμαστε φαγητό και, σίγουρα, κάθε άνθρωπος θα καταλάβει πώς να φάει την τροφή και πώς/πού μπορεί να την βρεί. Και αν, για παράδειγμα, ένα παιδί πρέπει να χρησιμοποιήσει ένα μαχαίρι και ένα πιρούνι στο μεσημεριανό γεύμα, βλέποντάς τα για πρώτη φορά στη ζωή του, θα το καταφέρει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Αυτή είναι μιά γενικότερη αρχή και ισχύει σε οποιοδήποτε πεδίο: άπαξ κάποιος καταλάβει ότι πραγματικά χρειάζεται κάτι, τότε θα μάθει σχεδόν τα πάντα γι΄αυτό το κάτι.
Γιατί είναι η κατανόηση μιά από αυτές τις ζωτικές ανάγκες; Διότι χωρίς αυτήν, η ζωή μας φτωχαίνει πολύ, περιορίζεται και, γενικά, είναι ασαφής και ακατάληπτη για μας τούς ίδιους – επειδή είμαστε περιτριγυρισμένοι από παντού από ανθρώπους που παραμένουν άγνωστοι σε μάς και είναι επομένως ξένοι σε μάς. Να ζείς σε έναν τέτοιο κόσμο είναι μια πραγματικά οδυνηρή εμπειρία. Αυτό το αισθάνεται ιδιαίτερα αυτός που αρχίζει να κάνει τα πρώτα βήματα προς την κατανόηση τών άλλων: αισθάνεται αμέσως πόσο ευκολότερα και πόσο πιό ευχάριστα γίνονται τα πάντα στην καθημερινή ζωή.
Ένας άλλος λόγος, επίσης προφανής, αλλά όχι τόσο στοιχειώδης, είναι η εμμονή τού ανθρώπου στο ίδιον όφελος και στον εαυτούλη του. Ίσως και να μην αντιτίθεται στο να προσπαθεί να κατανόησει τον άλλον, αλλά δεν θα το κάνει, γιατί σε αυτή την περίπτωση θα έρθει σε επαφή με τη λογική αυτού τού άλλου ατόμου, τα συναισθήματά του, τις επιθυμίες του και θα πρέπει να τα συμπεριλάβει στους υπολογισμους του. Τέτοιες καταστάσεις οδηγούν με μαθηματική βεβαιότητα σε μια εσωτερική σύγκρουση: ποιανού τα συναισθήματα και ανάγκες έχουν μεγαλύτερη σημασία, τού άλλου ή τα δικά μου; Κι ο άνθρωπος που συνηθίζει να βλέπει μόνο τον εαυτό του κι αυτό που είναι δικό του, απλά δεν θέλει να δημιουργήσει προβλήματα γιά τον ίδιο.
Φυσικά, υπάρχει ένα κάποιο όριο σε όλα αυτά: μπορούμε βέβαια να «μπούμε» στη λογική τού άλλου, στις επιθυμίες του, στις σκέψεις του, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να «μάς πάρουν από κάτω», να γίνουμε ένα με αυτές, να πείσουμε τούς εαυτούς μας ότι αυτή είναι κι η δική μας λογική, ότι αυτές είναι κι οι δικές μας επιθυμίες. Για παράδειγμα, σε μια εξομολόγηση, συμβαίνει από καιρό σε καιρό να ακούει ο ιερέας πράματα που ξεπερνούν κάθε λογική. Κι όμως, κι αυτό το άτομο πρέπει επίσης να γίνει κατανοητό, αλλά, από την άλλη, αν δεν αποστασιοποιηθείτε εσωτερικά από αυτό που ακούτε, μπορείτε με το πέρασμα τού χρόνου να καταστρέψετε τον ίδιο τον εαυτό σας. Και δεδομένου ότι σήμερα στον κόσμο μας η ψυχική υγεία είναι, δυστυχώς, μια σπανιότητα, αυτό δεν είναι μόνο ένας κίνδυνος για τούς ποιμένες αλλά είναι ένας κίνδυνος γιά όλους. Και πρέπει αυτόν τον κίνδυνο να τον ελαχιστοποιήσετε στη ζωή σας, αλλά αυτό, επαναλαμβάνω, δεν πρέπει να σταθεί εμπόδιο στο να προσπαθείσετε να καταλάβετε τούς άλλους.
Αποδεχτείτε κάποιον που σκέφτεται διαφορετικά
Απο πού να ξεκινήσουμε την παίδευσή μας στην κατανόηση; πρώτα απ’όλα, πρέπει να δεχτούμε ότι η κατανόηση θα ακολουθείται από ενέργειές μας και πολύ συχνά θα απαιτηθούν θυσίες από εμάς. Εάν ένα άτομο παύσει να βλέπει αυτή τη αμοιβαία σχέση εξάρτησης, η αμοιβαία κατανόηση με τους ανθρώπους θα αρχίσει να χειροτερεύει.
Αν νομίζετε ότι υπάρχουν μόνο δύο απόψεις – οι δικές σας και οι λανθασμένες, τότε βρίσκεστε σε ένα κλουβί κλειδωμένο από το δικό σας χέρι
Και το επόμενο βήμα θα πρέπει να είναι η παραδοχή από μέρους μας ότι η εμπειρία μας είναι περιορισμένη, όπως και οι ιδέες μας και η ικανότητά μας να αντιλαμβανόμαστε. Ακολούθως όταν έρθουμε αντιμέτωποι με το γεγονός ότι ο άλλος σκέφτεται διαφορετικά και θέλει να ενεργήσει διαφορετικά, θα πρέπει να αποφύγουμε αντιδράσεις όπως το χτίσιμο ενός αδιαπέραστου τοίχους ανάμεσα στους εαυτούς μας και σε αυτόν. Όταν κάποιος πιστεύει ότι υπάρχουν μόνο δύο απόψεις – η δική του και η «λάθος», τότε αυτός βρίσκεται σε κάποιο είδος κλουβιού που είναι κλειδωμένο με το δικό του χέρι και στο οποίο κανένας άλλος δεν μπορεί να εισέλθει όσο και να προσπαθήσει. Και πάνω απ ‘όλα, είναι κρίμα που δεν μπορεί να κοιτάξει τριγύρω του, σε ό,τι τον περιβάλει στην ζωή, και χάνει έτσι την ευκαιρία να αποκομίσει κάτι που θα τον βοηθούσε να αλλάξει προς το καλύτερο.
Πολλοί από εμάς βρίσκονται στη ζωή τους κοντά σε ανθρώπους, η κατανόηση τών οποίων είναι όσο ζωτικός είναι κι ο αέρας που αναπνέουμε, αλλά δεν τα καταφέρνουμε να φτάσουμε στο θεμιτό επίπεδο κατανόησης, και αυτό μετατρέπει την κατ’οίκον ή την επαγγελματική μας ζωή σε ταλαιπωρία. Και ξαφνικά συνειδητοποιείτε ότι αυτό που ξέρετε περί κατανόησης στην θεωρία, είναι πολύ δύσκολο να το εφαρμόσετε στην πράξη. Σε αυτή την περίπτωση, ας θυμηθούμε ένα απλό και σημαντικό πρακτικό πράγμα: να προσπαθήσουμε να δούμε τον εαυτό μας στον άλλον.
Τι σημαίνει αυτό και τι μπορεί να αποφέρει; Το γεγονός είναι ότι πολλοί από εμάς κάνουμε έναν διαχωρισμό στο μυαλό μας: «αυτό είμαι εγώ και αυτό είναι αυτοί». Μπορεί να μην έχουμε συνείδηση αυτού τού διαχωρισμού, αλλά χρησιμοποιούμε άλλα μέτρα και σταθμά γιά μάς, κι άλλα γιά τούς άλλους:
«Αισθάνομαι εγώ ο ίδιος άσχημα» = «Αυτό είναι το τέλος τού κόσμου».
«Αισθάνεται ο άλλος άσχημα» = «Εντάξει, δεν είναι και το τέλος τού κόσμου».
Μπορεί να έχουμε κάποιες πεποιθήσεις, αλλά αυτές ξαφνικά να αρχίσουν να μεταβάλλονται όταν πρόκειται για εμάς τούς ίδιους. Μπορούμε να έχουμε θεσπίσει γιά μάς τούς ίδιους αυστηρούς κανόνες και περιορισμούς, αλλά να τους παραβιάζουμε και να δικαιολογούμε αυτήν μας την ενέργεια με κάθε τρόπο, προβάλοντας σαν επιχείρημα ότι δεν αποτελεί καν παραβίαση, αλλά απλά εξαίρεση. Όλα αυτά βάζουν μεγάλα εμπόδια στην κατανόηση μεταξύ τών ανθρώπων. Και για να αρχίσουμε να κατανοούμε πραγματικά, πρέπει να δεχτούμε το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι χρειάζονται περίπου το ίδιο πράγμα. Ο καθένας μας θέλει να μπορεί να χαλαρώνει, θέλει απλά να αγαπηθεί, όχι για κάποιο λόγο, αλλά απλά να αγαπηθεί, θέλει να νιώθει ότι «έχει κι αυτός μοίρα κάτω από τον ήλιο». Ο καθένας μας έχει επίσης στιγμές με σκαμπανεβάσματα, με αδυναμίες και με αμφιβολίες. Μπορεί να μην αισθανόμαστε τον πόνο τού άλλου, όταν ειμαστε εμείς οι ίδιοι αυτοί που τον προκάλεσαν, αλλά αν προς στιγμήν, φανταστούμε ότι οι άλλοι μάς προκαλούν τον ίδιο πόνο, τότε όλα γίνονται πιό ξεκάθαρα. Φυσικά, διαφέρουμε σε κάποια πράματα, αλλά κατά κύριο λόγο, κατά βάθος, μοιάζουμε πολύ, και αυτή η ομοιότητα είναι αρκετή για να καταλάβει ο καθένας από μάς πώς να προσφέρει στην άλλη πλευρά ζεστασιά και φροντίδα.
Για να μπορέσουμε να αφουγκραστούμε αυτό που μας λένε οι άλλοι, πρέπει να μάθουμε απλά να τούς ακούμε
Υπάρχει ένα άλλο πρακτικό σημείο που είναι τόσο απλό και γνωστό ώστε συχνά να μην τού δίνουμε την δέουσα προσοχή. Για να μπορούμε να αφουγκραστούμε τι λένε οι άλλοι, πρέπει να ξεκινήσουμε με το να μάθουμε ακούμε. Μπορούμε, χωρίς να διακόψουμε, χωρίς να διαφωνήσουμε αμέσως, να δώσουμε την ευκαιρία στον άλλον να μάς πει αυτό που θέλει να μάς μεταδώσει; Αυτό θα πρέπει απαραίτητα να μάς γίνει μια καλή συνήθεια. Και πρέπει πάντα να ακούμε με προσοχή. Μπορούμε να ελέγξουμε τον εαυτό μας σε μια συνομιλία: σ΄αυτό το σημείο είπε ο άλλος κάτι. Μπορώ να επαναλάβω αυτό που είπε; Συχνά αποδεικνύεται ότι δεν μπορούμε, επειδή οι σκέψεις μας εκείνη την στιγμή ήταν ίσως κάπου αλλού.
Γιατί λέει ο Κύριος στο Ευαγγέλιο «ὁ ἔχων ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω» (κατά Ματθαίον 13:9); Επειδή, ένα άτομο μπορεί να ακούει και να μην αφουγκράζεται, αλλά ταυτόχρονα δεν έχει καμία δικαιολογία – αν ήθελε να αφουγκραστεί, θα το έκανε. Την ώρα τού λιθοβολισμού τού αρχιδιάκονος Στεφάνου, τα θυελλώδη λόγια τού οποίου ήταν λόγια ελεγκτή και κατήγορου, πολλοί απο τον όχλο σφράγιζαν τα αυτιά τους για να μην ακούνε τι λέει. Θεωρούσαν ότι έτσι είχαν κάποια δικαιολογία, αλλά, πάλι, δεν υπήρχε καμία δικαιολογία.
Και πρέπει να αποκτηθεί μία ακόμα ικανότητα για την κατανόηση τών άλλων – αυτή είναι η δυνατότητα μας να ξεχνούμε τον εαυτό μας. Κάτι συχνά μάς πληγώνει σε μια συνομιλία – κάποια λεπτομέρεια θίγει την υπερηφάνειά μας, τον εγωϊσμό μας, μερικές συγκεκριμένες λέξεις προκαλούν την δυσφορία μας. Και τη στιγμή που κάποιο από τα προαναφερθέντα συμβεί, αφήνουμε τον συνομιλητή μας στην άκρη γιά να ασχοληθούμε με την υπερηφάνεια μας και την δυσφορία μας. Αυτό δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να το κάνουμε κι αντ΄αυτού πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας στον συνομιλητή μας.
Πρώτα απ ‘όλα, δεν χρειάζεται στην συνομιλία μας με έναν άλλο να έχουμε σαν κύριο στόχο το να αγωνιστούμε για την αλήθεια μας
Δεν είναι απαραίτητο, πρώτα απ ‘όλα, σε μια συζήτησή μας με κάποιον άλλον να έχουμε σαν κύριο στόχο το να αγωνιστούμε για την δική μας αλήθεια. Αν όντως επιλέξουμε αυτήν την στρατηγική, τότε στην καλύτερη περίπτωση, θα μείνουμε μόνοι με την αλήθεια μας, που σημαίνει ταυτόχρονα ότι μπορούμε να μείνουμε μόνοι με τα δικά μας λάθη και παρανοήσεις, αν σε κάτι κάνουμε λάθος. Παρεμπιπτόντως, αυτή είναι μια από εκείνες τις στιγμές όπου ένας πιστός μπορεί να μιμηθεί τον Χριστό. Ο Κύριος δεν εισβάλλει στη ζωή μας, δεν ασκεί καμία βία εναντίον μας. Επιτρέπει να εμμένουμε στις απόψεις μας , την στιγμή που ο ίδιος διαλέγει να παίζει τον ρόλο τού ταξιδιώτη που χτυπά στην πόρτα τής ανθρώπινης καρδιάς.
Περί «διεύρυνσης» τής καρδιάς μας
Είμαι βαθύτατα πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο ενδιαφέρον στον κόσμο από τον άνθρωπο. Και αν ζούμε τη ζωή μας χωρίς να ενδιαφερόμαστε για τούς άλλους, είναι δύσκολο να πούμε τι ζωή είναι αυτή που ζούμε. Πολύ κρίμα κάποιος να ζεί με αυτόν τον τρόπο. Σκεφτείτε μόνο ότι, αν και ο εσωτερικός μας κόσμος μπορεί να είναι κυριολεκτικά τεράστιος, κοσμικός και να χωράει άλλους ανθρώπους, κι όμως αυτός ο κόσμος μπορεί να γίνει κάτι επίπεδο και τόσο περιορισμένο που ακόμη και για τον εαυτό μας θα είναι στενόχωρος. Και αυτό μπορεί να το δεί κανείς και με ένα άλλο παράδειγμα: ένα άτομο που δεν μπορεί να «φιλοξενήσει» μέσα του άλλους ανθρώπους, ανεξάρτητα από το ποιός είναι αυτός, ανεξάρτητα από το πόσο ευφάνταστος είναι, ή με τι ασχολείται, αυτός ο άνθρωπος θα έχει πολλά προβλήματα με τον ίδιο τον εαυτό του.
Παραδείγματα αδυναμίας κατανόησης μάς παρέχει ακόμη και το Ευαγγέλιο. Βλέπουμε, γιά παράδειγμα, ανθρώπους που γίνονται μάρτυρες τών θαυμάτων τού Χριστού – και τον απορρίπτουν επειδή δεν καταλαβαίνουν πώς μπορεί κανείς να θεραπεύει μέρα Σάββατο, μέρα δηλαδή που δεν πρέπει να κάνεις τίποτε γενικά. Και όταν ακούνε ότι Αυτός που έχουν μπροστά τους είναι ο Κύριος τού Σαββάτου, και ότι δεν είναι ο άνθρωπος για το Σάββατο, αλλά το Σάββατο για τον άνθρωπο, ειλικρινά, μισούν ολόψυχα τον ομιλητή, γιατί αυτό που τούς ειπώθηκε δεν είναι συμβιβαστό με τις ιδέες τους.
Και ταυτόχρονα, βλέπουμε ότι οι απόστολοι μερικές φορές ακούν από τον Χριστό αυτό που δεν μπορούσαν καν να φανταστούν: για παράδειγμα, ότι με μεγαλύτερη άνεση μπορεί να περάσει μια καμήλα από την τρύπα μιάς βελόνας παρά ένας πλούσιος άνθρωπος να εισέλθει στη Βασιλεία τών Ουρανών. Αυτά τα λόγια τού Χριστού φέρνουν τα πάνω κάτω στην συνείδηση τών μαθητών, οι οποίοι ζούσαν μέχρι τούδε με την πεποίθηση ότι η ανθρώπινη ευημερία είναι απόδειξη τής ανθρώπινης ευσέβειας. Ξαφνικά, συνειδητοποιούν ότι αυτό για το οποίο θεωρούσαν φυσιολογικό να αγωνίζονται, μπορεί να αποδειχθεί τελικά εμπόδιο στο δρόμο τους προς τη Βασιλεία των Ουρανών, και αυτό τούς συγκλονίζει τόσο που σπεύδουν να συμπεράνουν ότι τότε κανείς δεν μπορεί να σωθεί.
Αλλά ταυτόχρονα, βλέπουμε ότι όλα αυτά δεν τούς δημιουργούν την επιθυμία να αποστασιοποιηθούν από τον Δάσκαλό τους, να ειρωνευτούν τα λόγια Του ή να προσποιηθούν ότι δεν κατάλαβαν. Και μετά από λίγο καιρό βλέπουμε τους ίδιους μαθητές να έχουν γίνει άνθρωποι με εντελώς διαφορετικές απόψεις και με διαφορετική συνείδηση. Εδώ μπορούμε να υπενθυμίσουμε τα λόγια τού αποστόλου Παύλου ότι «Εις τους ασθενείς κατά την πίστιν και την αρετήν Χριστιανούς έγινα κι’ εγώ σαν ασθενής, δια να κερδήσω εις Χριστόν τους ασθενείς» (Α Κοριν. 9: 22). Αυτή είναι η κατανόηση που πρέπει να επιδιώκει ένας χριστιανός – και που προέρχεται από την «διεύρυνση» τής καρδιάς μας στο σημείο που να μπορεί να φιλοξενεί όλους και τουλάχιστον να βοηθήσουμε μερικούς να έρθουν στον Χριστό.
Κι αν η καρδιά μας δεν μπορεί να χωρέσει ανθρώπους, καθένας από τους οποίους είναι τοσοδούλης, πώς μπορεί να χωρέσει έναν ολόκληρο Θεό που όρια δεν γνωρίζει;
Μου αρέσουν πολύ, και πολύ συχνά αναφέρομαι σε αυτά στις συνομιλίες μου, τα λόγια τού αρχιμανδρίτη Αιμιλιανού τής Σιμωνόπετρας που μού έκαναν μεγάλη εντύπωση. ¨Ελεγε λοιπόν ότι αν η ανθρώπινη καρδιά δεν μπορεί να χωρέσει μέσα της ανθρώπους, καθένας από τους οποίους είναι τόσο μικρός και σε μεγάλο βαθμό περιορισμένος, δεν θα είναι τότε καν σε θέση να φιλοξενήσει έναν Θεό που όρια δεν γνωρίζει. Και αντίστροφα, εάν υπάρχει διάλογος με τους ανθρώπους στη ζωή μας, αν τους ακούμε και τούς κατανοούμε, αν δεν τους υποτιμούμε, τότε θα καταφέρουμε σιγά σιγά να αντιληφθούμε και να αφομιώσουμε αυτό που μάς δίνει ο Κύριος και να ανταποκριθούμε και στο ότι, πρώτα απ ‘όλα, θέλει να μάς προσφέρει τον ίδιο τον Εαυτό του.
Ο γέροντας άγιος Παϊσιος έλεγε ότι ένα άτομο μπορεί με τους επίγειους του πόρους να χαράξει έναν τεράστιο αριθμό μηδενικών στη ζωή του, αλλά αυτά θα παραμείνουν μηδενικά αν ο Κύριος δεν προσθέσει μπροστά από την σειρά των μηδενικών την μονάδα – τότε μόνο κάθε ένα από αυτά τα μηδενικά θα αποκτήσει αξία και ως εκ τούτου θα καταλήξουμε με ένα μεγάλο αριθμό. Όταν δεν θέλουμε να καταλάβουμε τούς άλλους ανθρώπους, τότε δεν μαθαίνουμε να καταλαβαίνουμε και τον Θεό, παραμένουμε όχι μόνο στην μοναξιά μας, αλλά και μέσα σε μια σειρά ατελείωτων μηδενικών. Και ο δρόμος να μετατρέψουμε αυτά τα μηδενικά σε έναν ορισμένο αριθμό, έγκειται σαφώς στην υπέρβαση αυτής τής μη κατανόησης μας.
Ηγούμενος Νεκτάριος (Μορόζοφ)
Μετάφραση για το gr.pravoslavie.ru: Γρηγόριος Μάμαλης
theomitoros
