Η απελπισία και η απογοήτευση είναι το χειρότερα πράγμα. Είναι παγίδα του σατανά, για να κάνει τον άνθρωπο να χάσει την προθυμία του στα πνευματικά και να τον φέρει σε απελπισία, σε αδράνεια και ακηδία. Ο άνθρωπος τότε αχρηστεύεται. Λέει: «Είμαι αμαρτωλός, άθλιος, είμαι τούτο, είμαι κείνο… Έπρεπε τότε, δεν έκανα τότε, τώρα τίποτα… Πάνε τα χρόνια μου χαμένα, δεν είμαι άξιος». Του δημιουργείται ένα αίσθημα κατωτερότητος, ένας άκαρπος αυτοεξευτελισμός. Είναι ψευτοταπείνωση. Όμως εμείς, να μην γυρίζουμε πίσω και να λέμε τι δεν κάναμε. Σημασία έχει, τι θα κάνομε τώρα, απ’ αυτή τη στιγμή και έπειτα. Όπως λέει ο Απόστολος Παύλος: «Τα μεν οπίσω επιλανθανόμενος, τοις δε έμπροσθεν επεκτεινόμενος» (Όσιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης) Αποδεικνύεται δειλός ο άνθρωπος που εγκαταλείπει την ελπίδα, την άγκυρα της σωτηρίας και παραδίδει τον εαυτόν του στην απελπισία! Ο απελπισμένος αρνείται τον Δημιουργό του κόσμου και αυτή η άρνηση εκφράζει ασέβεια προς τον Θεό. Ο απελπισμένος, αρνείται την Πρόνοια και την Παντοδυναμία Του και αθετεί την ύπαρξη του Σωτήρα Χριστού, του λυτρωτή αυτών που κινδυνεύουν. (Άγιος Νεκτάριος)  

Αγίου Παϊσίου Αγιορείτου, Λόγοι Β’, Πνευματική Αφύπνιση”, Ιερό Ησυχαστήριον “Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος”, Σουρωτή Θεσσαλονίκης, 1999, σελ. 34 – 37 “Είχε έρθει στο Καλύβι ένας άθεος μέχρι το κόκκαλο. …Υποστήριζε εν τω μεταξύ όλη την σημερινή κατάσταση. Μαλώσαμε εκεί πέρα. “Καλά, του λέω, κατάσταση είναι αυτή; Δικαστικοί να φοβούνται να δικάσουν, να κάνουν μηνύσεις για εγκληματίες και να τους απειλούν ο ένας και ο άλλος  και να αναγκάζονται να τις αποσύρουν; Και τελικά ποιοι κυβερνούν; Σε αναπαύει αυτή η κατάσταση; Υποστηρίζεις αυτούς; Εσύ είσαι εγκληματίας. Γι΄ αυτό ήρθες; Άντε φύγε από εδώ!” Τον έδιωξα. …Έχω υπ’  όψιν μου έναν άλλο άθεο, έναν βλάσφημο, που τον αφήνουν στην τηλεόραση και μιλάει, ενώ έχει πει τα πιο βλάσφημα λόγια για τον Χριστό και την Παναγία. Δεν παίρνει και η Εκκλησία μια θέση να αφορίσει μερικούς. Αυτούς έπρεπε να τους αφορίζει η Εκκλησία. Λυπούνται τον αφορισμό! …Τουλάχιστον να φανεί ότι η Εκκλησία παίρνει μια θέση. … Έγραψε ένας κάτι βλάσφημα για την Παναγία και κανείς δεν μίλησε. Λέω σε κάποιον: “Δεν είδες τι γράφει εκείνος;”. “Ε, τι να τους κάνεις, μου λέει. Θα λερωθείς, αν ασχοληθείς μαζί τους”. Φοβούνται να μιλήσουν. …Να μην γράψουν τίποτε γι΄ αυτόν και εκτεθεί και ανέχεται να βλασφημείται η Παναγία! Να μη θέλουμε να βγάλει ο άλλος το φίδι από την τρύπα, για να έχουμε εμείς την ησυχία μας. Αυτό είναι έλλειψη αγάπης. Ύστερα αρχίζει ο άνθρωπος να κινείται από συμφέρον. Γι΄ αυτό βλέπεις ένα πνεύμα σήμερα: “Με τον τάδε να τα έχουμε καλά, για να μας λεέι καλά λόγια. Με τον άλλο να τα έχουμε καλά, για να μη μας διασύρει κλπ.. Να μη μας πάρουν για κορόιδα, να μη γίνουμε θύματα”. Άλλος αδιαφορεί και δεν μιλάει. “Να μη μιλήσω, λέει, για να μη με γράψουν οι εφημερίδες”. Οι περισσότεροι δηλαδή είναι τελείως αδιάφοροι. …Σ΄ αυτά τα δύσκολα χρόνια ο καθένας μας πρέπει να κάνει ό,τι γίνεται ανθρωπίνως και ό,τι δεν γίνεται ανθρωπίνως να το αφήνει στον Θεό. Έτσι θα έχουμε ήσυχη την συνείδησή μας ότι κάναμε εκείνο που μπορούσαμε. Αν δεν αντιδράσουμε, θα σηκωθούν οι πρόγονοί μας από τους τάφους. Εκείνοι υπέφεραν  τόσα για την πατρίδα και εμείς τι κάνουμε γι΄ αυτήν; Η Ελλάδα, η Ορθοδοξία, με την παράδοσή της, τους Αγίους, τους ήρωές της, να πολεμείται από τους ίδιους τους Έλληνες και εμείς να μην μιλάμε! Είναι φοβερό! Είπα σε κάποιον: “Γιατί δεν μιλάτε; Τι είναι αυτά που κάνει ο τάδε;”. “Τι να πεις , μου λέει, αυτός όλος βρωμάει”. “Αν βρωμάει όλος, γιατί δεν μιλάτε; Χτυπήστε* τον”! Τίποτε, τον αφήνουν. Έναν πολιτικό τον έφτυσα. “Πες, του λέω, “δεν συμφωνώ μ’ αυτό”. Τίμια πράγματα. Θέλεις να εξυπηρετηθείς εσύ και να ρημάξουν όλα;”. Αν οι Χριστιανοί δεν ομολογήσουν, δεν αντιδράσουν, αυτοί θα κάνουν χειρότερα…”!

Ο ΓΕΡΟΝΤΑΣ ΠΑΙΣΙΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΤΗΣ  ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑΣ ΚΑΙ ΤΙΣ «ΠΑΡΕΛΑΣΕΙΣ ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑΣ» «Ο Θεός υπερηφάνοις αντιτάσσεται» Παροιμ. 3,34 Του θεολόγου, Β. Χαραλάμπους  «Οι άνθρωποι σήμερα υπερηφανεύονται για τα πάθη τους», έλεγε ο Γέροντας Παΐσιος. Λόγος αγωνίας του μεγάλου αυτού Γέροντος, και σε όσους με απαράδεκτο τρόπο επιδεικνύουν την «επηρμένην οφρύν» των, εμμένοντας στην αμετανόητη υπερηφάνεια για το ομοφυλοφιλικό πάθος.   Είναι πολύ μεγάλη  κατάντια, να «υπερφρονούν» για τούτα τα «πάθη ατιμίας». Πρόσφατα γίναμε μάρτυρες απαράδεκτων «φεστιβάλ» «Pride Festivals»,  όπου με αναίσχυντο τρόπο διεφημίζετο η ομοφυλοφιλία και τα λοιπά πάθη απωλείας.  Γιατί δεν ερυθριούν για την ατιμία;  Γιατί δεν αισχύνονται για το κολάσιμο πάθος;  Προς τι η τόση υπερηφάνεια;  Ο Απόστολος Πάυλος λέγει «ότι εν ταις εσχάταις ημέραις ενστήσονται καιροί χαλεποί· έσονται γαρ οι άνθρωποι φίλαυτοι,…αλάζονες , υπερήφανοι,…ανόσιοι» Β΄ Τιμ. 3,1-2. Τα λόγια του Αποστόλου Παύλου, στην Προς Τιμόθεον Επιστολή «αρσενοκοίταις…και ει τι έτερον τη υγιαινούση διδασκαλία αντίκειται» (Α΄Τιμ. 1,10), ξεκάθαρα αναφέρονται στο γεγονός, ότι τα «πάθη ατιμίας» εν τέλει αντιστρατεύονται την αληθινή διδασκαλία του Χριστού.   Να υπενθυμίσομε και τα λόγια του από την Προς Ρωμαίους Επιστολή «Δια τούτο παρέδωκεν αυτούς ο Θεός εις πάθη ατιμίας.  Αι τε γαρ θήλειαι αυτών μετήλλαξαν την φυσικήν χρήσιν εις την παρά φύσιν » Ρωμ. 1,26. Να πούμε ότι, δεν έχει κανείς το δικαίωμα να κατακρίνει τον συνάνθρωπό του, για οποιοδήποτε πάθος.  Η κατάκριση φανερώνει υπερηφάνεια και πως θα βοηθήσεις στον τερματισμό τούτης της αλλόκοτης υπερηφάνειας που διαφημίζεται από την Οργάνωση  ΛΟΑΤ (Λεσβίες, Ομοφυλόφιλοι, Αμφισεξουαλικοί, Τρανσέξουαλ);  Όμως δεν πρόκειται περί καταδίκης ή κατακρίσεως των συνανθρώπων μας, που ταλαιπωρούνται από τούτη την «αλλόκοτον λύσσαν» κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, αλλά για την καταδίκη του ομοφυλοφιλικού πάθους. Τέτοιες καταστάσεις αντιμετωπίζονται με διάκριση και χωρίς τη παραμικρό ίχνος κατάκρισης. Γιατί αν όντως το κάρφος βλέπει κάποιος, στον οφθαλμό του αδελφού του, με σκληροκαρδία και διάθεση κατακρίσεως, ίσως ο Θεός επιτρέψει να δει την δοκό, στο δικό του οφθαλμό.  Δεν πρόκειται για «το κάρφος όμως, το εν τω οφθαλμώ» των συνανθρώπων μας, αλλά για το «υπερφρονείν», από μέρους των ομοφυλοφίλων, για τούτα τα κολάσιμα πάθη. «Οι άνθρωποι σήμερα υπερηφανεύονται για τα πάθη τους», έλεγε ο Γέροντας Παΐσιος.  Σε ερώτηση κάποτε του δημοσιογράφου-συγγραφέα Τάσου Μιχαλά, στον Γέροντα Παΐσιο, «αν έχουν και οι  μοναχοί πάθη», ο Γέροντας απάντησε: «Πολλά. Αλλά ο μοναχός δεν καμαρώνει για τα πάθη του, αλλά αγωνίζεται να τα ξεριζώσει.  Ο μοναχός συνεχώς πολεμάει τα πάθη του, κλαίει για τα πάθη του, ασκείται και πολλές φορές τα νεκρώνει» Σε ερώτηση πάλι του ιδίου δημοσιογράφου, στον Γέροντα Παΐσιο, «αν οι λαϊκοί καυχόνται για τα πάθη τους», ο Γέροντας απάντησε: «Ναι, αυτό γίνεται καμιά φορά.  Θυμάμαι όταν ήμουν στον κόσμο, πολλοί συνομήλικοί μου αμάρταναν με γυναίκες κι έπειτα διηγούνταν τις εμπειρίες τους γελώντας.  Θεωρούσαν επιτυχία την αμαρτία.  Και μου λένε ότι στην τηλεόραση βλέπεις συχνά ανθρώπους που μιλούν για τα πάθη τους»*. Μακριά από δικαιικές τοποθετήσεις, η Εκκλησία μας προτάσσει την ελπίδα του Σταυρού και της Ανάστασης.   Οι Άγιοι μας διδάσκουν  τη σωτήριο μετάνοια.  «Η μετάνοια, η εξομολόγηση κόβει το δικαίωμα του διαβόλου», έλεγε ο Γέροντας Παΐσιος. Καταληκτικά ας παραθέσομε τους λόγους του Γέροντος Παϊσίου για τη Θεία παρηγορία, που φέρνει η σωτηριώδης μετάνοια.  «Όσο περισσότερο υποφέρει ο άνθρωπος και λυπάται για την αμαρτωλότητά του ή για την αχαριστία του προς τον Θεό και κλαίει φιλότιμα που λύπησε με τις αμαρτίες του τον Θεό Πατέρα του, τόσο περισσότερο τον ανταμείβει με θεία αγαλλίαση και τον γλυκαίνει εσωτερικά.  Αυτή η λύπη έχει μεν πόνο, αλλά έχει και ελπίδα και παρηγοριά.  Όποιος όμως θέλει τη θεία παρηγοριά, δεν πρέπει να ζητάει παρηγοριά.  Πρέπει να νοιώσει το σφάλμα του, να μετανοιώσει και τότε θα έρθει από μόνης της η θεία παρηγοριά».

  Πού μας οδηγούν η νηστεία και η μετάνοια; Ποιος είναι ο σκοπός τους; Για ποιο λόγο μπαίνουμε σ’ αυτή τη δοκιμασία; Και η νηστεία και η μετάνοια μας οδηγούν στην κάθαρση της ψυχής από την αμαρτία, στην ψυχική ειρήνη, στην ένωσή μας με τον Θεό. Μας εμπνέουν την αίσθηση της αφοσίωσης και της υιοθεσίας, μας δίνουν παρρησία στον Θεό. Υπάρχουν πραγματικά πολλοί και σπουδαίοι λόγοι για να νηστεύουμε και να εξομολογούμαστε με καρδιακή συντριβή. Θα έχουμε πολύ μεγάλη ανταπόδοση γι’ αυτόν τον συνειδητό αγώνα μας. Έχουμε πολλοί από μας την αίσθηση της υιικής αγάπης για τον Θεό; Τολμούμε με παρρησία και χωρίς έλεγχο ν’ απευθυνθούμε στον Δημιουργό μας στον ουρανό και να Τον αποκαλέσουμε «Πατέρα μας»; Μήπως, αντίθετα, δεν μπορεί να βγει τέτοια υιική φωνή από την καρδιά μας, επειδή αυτή έχει νεκρωθεί από τις εγκόσμιες ματαιότητες, από την προσκόλληση στα αγαθά και τις απολαύσεις του κόσμου; Μήπως κρατούμε τον ουράνιο Πατέρα μας μακριά από την καρδιά μας; Μήπως είναι ένας τιμωρός, ένας εκδικητικός Θεός αυτός που έχουμε φτιάξει μέσα μας, επειδή απομακρυνθήκαμε από κοντά Του «εἰς χώραν μακράν»;  

  Να αγαπάτε τα παιδιά σας με την αγάπη του Χριστού και όχι με την ανθρώπινη αγάπη, για να μην τα κάνετε κακό. Όταν πατέρα και μητέρα, ποτίζεστε με νηστείες, προσευχές, ελεημοσύνες, φυλάει ο Θεός τα παιδιά σας. Τα τέκνα υπακούετε τοις γονεύσιν υμών εν Κυρίω. Τούτο γαρ έστι δίκαιον. Τίμα τον πατέρα σου και την μητέρα. (Τα παιδιά να υπακούτε στους γονείς σας, σύμφωνα με το θέλημα του Κυρίου. Διότι αυτό είναι το σωστό. Τίμα τον πατέρα σου και την μητέρα σου). (Προς Εφεσίους 6,1) Και οι πατέρες μη παροργίζετε τα τέκνα υμών, αλλ’ εκτρέφετε αυτά εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου. (Και εσείς πατέρες, μη φέρνεστε στα παιδιά σας έτσι, ώστε να εξοργίζονται, αλλά να τα ανατρέφετε δίνοντάς τους αγωγή και συμβουλές, που εμπνέονται από την πίστη στον Κύριο). (Προς Εφεσίους 6,4) Ο κακολογών πατέρα αυτού ή μητέρα αυτού τελευτήσει θανάτω. Ο κακολογών πατέρα αυτού ή μητέρα αυτού τελευτήσει θανάτω. (Εκείνος που κακολογεί τον πατέρα ή την μητέρα του, να τιμωρείται με θάνατο. Εκείνος επίσης που υβρίζει τον πατέρα του ή την μητέρα του, να τιμωρείται με θάνατο). (Έξοδος 20,15-16) Γιός μυαλωμένος, κάνει ευτυχισμένο τον πατέρα του, ενώ ο άμυαλος είναι η στενοχώρια της μάνας του. (Σολομώντας) Όταν πατέρα και μητέρα, ποτίζεστε με νηστείες, προσευχές, ελεημοσύνες, φυλάει ο Θεός τα παιδιά σας. Όταν ξηραίνεστε σεις οι γονείς με τις αμαρτίες, πάνε χαμένα και τα παιδιά σας. (Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός) Όταν μια μηλιά κάνει ξυνά μήλα, την μηλιά πρέπει να κατηγορούμε ή τα μήλα; Τη μηλιά. Λοιπόν, κάνετε καλά εσείς οι γονείς, που είσαστε η μηλιά, για να γίνονται και τα μήλα γλυκά. (Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός) Δώσε πρώτη κληρονομιά στα παιδιά σου την αρετή και ύστερα μοίρασέ τους και την περιουσία σου. (Μέγας Βασίλειος) Η φροντίδα των πελαργών για τους γηρασμένους τους γονείς είναι αρκετή να κάνει τα παιδιά μας ν’ αγαπούν τους γονείς τους. Ας το προσέξουν αυτό τα παιδιά, γιατί κανείς δεν είναι τόσο λειψός στο μυαλό, ώστε να μην καταλαβαίνει ότι είναι επαίσχυντο να φαίνεται στην αρετή κατώτερος από τα άλογα πτηνά. Οι πελαργοί λοιπόν, όταν ο γονιός τους γυμνωθεί εντελώς από την πτερόρροια του γήρατος, τον βάζουν ανάμεσά τους και τον ζεσταίνουν με τα φτερά τους. Και του ετοιμάζουν τις τροφές σε αφθονία και τον βοηθούν όσο γίνεται ακόμη και στην πτήση, σηκώνοντάς τον απαλά με τα φτερά τους, ένας από δεξιά και άλλος από αριστερά. Και αυτό είναι τόσο πασίγνωστο, ώστε μερικοί και την ανταπόδοση αυτή των ευεργεσιών, την ονομάζουν αντιπελάργωση. (Μέγας Βασίλειος) Ν’ αγαπάτε τα παιδιά σας με την αγάπη του Χριστού και όχι με την ανθρώπινη αγάπη, για να μην τα κάνετε κακό. (Όσιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης) Η Aγιότητα των γονέων, σώζει τα παιδιά τους. Αν οι γονείς γίνουν άγιοι, τα παιδιά αγιάζουν. (Όσιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης)

  Ποτέ ας μην ξεχνάμε, ότι όλοι είμαστε ένα σώμα και ότι πρέπει ο ένας να κεντρίζει τον άλλον προς την αγάπη και τα καλά έργα. Ιδιαίτερα εμείς οι ποιμένες οφείλουμε να έχουμε υπ’ όψιν μας αυτό και να το εφαρμόζουμε. Ναι, πρέπει να έχουμε υπ’ ὄψιν μας, ότι, αν η δική μας ψυχή είναι ειρηνική, εάν εμείς πρώτοι είμαστε στερεοί στην πίστη και την ευσέβεια, τότε και το ποίμνιό μας θα είναι πιο στερεωμένο, πιο ειρηνικό, θα έχει πιο αγνή ζωή. Εάν η κεφαλή είναι φωτεινή, θα είναι και τα μέλη φωτεινά. Εάν όμως οι ψυχές μας είναι σκοτεινιασμένες από τα πάθη, η σκιά θα πέσει και στο σώμα της Εκκλησίας, στο ποίμνιό μας. Γιατί ὑπάρχει στενή συνάφεια ἀνάμεσα στήν κεφαλή καί στά μέλη, ἀνάμεσα στόν ποιμένα καί στούς πιστούς του. Γι’ αὐτό ὁ Κύριος λέγει: “Λαμψάτω τό φῶς ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσι τά καλά ὑμῶν ἔργα καί δοξάσωσι τόν Πατέρα ὑμῶν τόν ἐν τοῖς οὐρανοῖς” (Ματθ. ε’, 16). “Ἐάν δέ ὁ ὀφθαλμός σου πονηρός ἦ, ὅλον τό σῶμα σου σκοτεινόν ἔσται. Εἶ οὖν τό φῶς τό ἐν σοί σκότος ἐστί, τό σκότος πόσον;” (Ματθ. στ’, 23). Καί ἄς μή νομίζεις ὅτι τό ποίμνιό σου δέν αἰσθάνεται τά ἀποτελέσματα τῆς ὑλοφροσύνης σου. Τά βλέπει στήν ἀμέλεια πού δείχνεις γύρω ἀπό τά ποιμαντικά σου καθήκοντα. Τί φροντίδα γιά τίς ψυχές μπορεῖ νά ἔχη ὅποιος φροντίζει γιά τό χρῆμα; Ἄν τό φῶς σκοτεινιάση στόν ποιμένα, σκοτεινιάζει καί στό ποίμνιο. Γιατί ὑπάρχει μεταξύ ποιμένος καί ποιμνίου στενή συνάφεια, ὅπως μεταξύ κεφαλῆς καί μελῶν. Ἄν στέκεσαι στερεά στήν ἀρετή, στέκονται ἔτσι καί τά πνευματικά σου τέκνα. Ἄν προσεύχεσαι φλογερά γιά τούς ἐνορῖτες σου, τό αἰσθάνονται καί οἱ ἴδιοι. Ἄν εἶσαι δυνατός πνευματικά, ἰσχυροποιοῦνται καί αὐτοί. Θεέ μου, ἐλέησέ με! “Ἡ ἐν Χριστῷ ζωή μου” Ἐκδόσεις ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ἅγιος Ἰωάννης τῆς Κροστάνδης

  Η ψυχρότητα στην προσευχή οφείλεται είτε σε ψυχική κόπωση είτε σε πνευματικό κορεσμό είτε σε σωματικές απολαύσεις και αναπαύσεις είτε σε πάθη, που κυριεύουν την ψυχή, προπαντός στην έπαρση. Όλα αυτά είναι ενάντια στην πνευματική ζωή, μέσα στην οποία κεντρική θέση κατέχει η προσευχή. Έτσι, πρώτα και κύρια προκαλούν το στέρεμα της πηγής της προσευχής μέσα μας. Αυτό, όμως, μπορεί να οφείλεται και σε απομάκρυνση της χάριτος, που συμβαίνει με θεία παραχώρηση. Και να γιατί: Όταν η ψυχή μας φλέγεται από τον πόθο του Θεού και από την καρδιά μας ξεχύνεται ολόθερμη προσευχή, δεν έχουμε παρά ελεητική επίσκεψη της χάριτος. Εμείς όμως, όταν η ευλογημένη αυτή κατάσταση παρατείνεται για πολύ, νομίζουμε ότι κατορθώσαμε κάτι σπουδαίο με το δικό μας αγώνα και κυριευόμαστε από την κενοδοξία. Για λόγους παιδαγωγικούς, λοιπόν, απομακρύνεται η χάρη και μένει η ψυχή μας μόνη της, γυμνή και αδύναμη, ανίκανη να ζήσει πνευματικά, ψυχρή και απρόθυμη να προσευχηθεί… Τι θα κάνουμε, λοιπόν, για να ξεφύγουμε απ’ αυτή την κατάσταση; Πρώτα-πρώτα θα φροντίσουμε να εξουδετερώσουμε τις αιτίες της. Και ύστερα, παρ’ όλη την ψυχρότητα της ψυχής μας, θα κάνουμε με επιμονή και υπομονή τον καθημερινό προσευχητικό κανόνα μας, προσπαθώντας αφ’ ενός να συγκεντρώνουμε το νου μας στα λόγια των ευχών και αφετέρου να ξεσηκώνουμε μέσα στην καρδιά μας αισθήματα φιλόθεα. Με τον καιρό ο Θεός, βλέποντας την ταπείνωση και την καρτερία μας, θα μας ξαναστείλει τη χάρη Του, που θα διώξει το πνεύμα της ψυχρότητος, όπως ο άνεμος διώχνει την ομίχλη. Πώς θ’ αποκτήσουμε θερμότητα στην Προσευχή; Με αγώνα και υπομονή, μ’ αυτά τα δυο θα ζωντανέψει μέσα μας η φλογερή προσευχή. Απαιτούνται χρόνος και κόπος πολύς. Όμως, ας μη λιποψυχήσουμε, ας μην αποκάνουμε, ας μη βαρεθούμε. Η προσπάθειά μας, αν είναι συστηματική και επίμονη, θα στεφανωθεί οπωσδήποτε, αργά ή γρήγορα, με επιτυχία. Θα στεφανωθεί όχι χάρη σ’ εμάς, αλλά χάρη στο άπειρο έλεος του Θεού. Είναι καλό να συνηθίσει η γλώσσα σας την ευχή του Ιησού, το «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με», ή οποιαδήποτε άλλη σύντομη προσευχή με το νου συγκεντρωμένο στην καρδιά.

  Οι περισσότεροι γονείς στο άκουσμα περί Κατηχητικών Σχολείων δείχνουν μια αδικαιολόγητη αποστροφή. Ταυτόχρονα, οι ίδιοι, έχουν ήδη από την τάξη του νηπιαγωγείου σχηματίσει την καλύτερη γνώμη για τα παιδιά τους. «Το παιδί μου είναι έξυπνο, καλό, κοινωνικό, έχει κάτι το ιδιαίτερο». Φράσεις που ακούμε συχνά σε συναναστροφές με άλλους γονείς. Πολλές φορές όμως ζούμε σε μια ψευδαίσθηση, σε μια ουτοπία. Φανταζόμαστε το παιδί μας ως ένα μελλοντικό δικηγόρο, ως γιατρό ακόμη και ως πρωθυπουργό, με οικονομική πάντοτε ευχέρεια. Δυσκολευόμαστε να δούμε και να σκεφτούμε το παιδί μας απλά ευτυχισμένο, σε ένα ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον, περιστοιχισμένο από καλοπροαίρετους ανθρώπους και με έναν καλό σύντροφο στο πλάι του. Στη διάρκεια, όμως, της σχολικής ζωής του δημοτικού σχολείου έρχονται και τα πρώτα σύννεφα προβληματισμού για τη συμπεριφορά του παιδιού μας. Η δασκάλα θα μας καλέσει και τότε θα ακούσουμε για πρώτη φορά ότι το παιδί μας έχει ενδείξεις παραβατικής συμπεριφοράς. Ενδείξεις που δεν έχουν να κάνουν πάντοτε με θέματα που αφορούν στην επίδραση ψυχολογικών και ψυχοκοινωνικών προβλημάτων της οικογένειας, όπως για παράδειγμα γονείς σε διάσταση ή γονείς χωρισμένοι, γονέας ή γονείς που κακοποιούν τα παιδιά κ.λπ. Η αγωγή που δίδεται από το σπίτι στα παιδιά, στις περισσότερες περιπτώσεις είναι η αγωγή της κοσμικής ζωής και της ευμάρειας με χαλαρούς ελέγχους και έλλειψη επικοινωνίας. Θέλουμε πάντα να δίνουμε στα παιδιά μας τα καλύτερα χωρίς στερήσεις, ενώ αυτό στην πραγματικότητα δημιουργεί ανεξέλεγκτες καταστάσεις στην ψυχοσύνθεση του παιδιού και έχει ως συνέπεια να νομίζει ότι μπορεί να κάνει και να αποκτά ό,τι θέλει εύκολα και γρήγορα. Πολλά από τα παιδιά που βίωσαν την αληθινή χαρά σε κάποιο Κατηχητικό Σχολείο της ενορίας τους, άλλαξαν με τον καιρό νοοτροπία και άρχισαν να βλέπουν τη ζωή με άλλα μάτια. Τα παιχνίδια τους, για παράδειγμα, από βίαια και μοναχικά έγιναν πιο ομαδικά, με περισσότερο ενδιαφέρον και χαρά. Τα κατηχητικά μαθήματα γίνονται συνήθως σε χώρο του Ναού με την επιτήρηση του υπευθύνου ιερέως νεότητας και από εξαίρετους κατηχητές διορισμένους από την εκάστοτε Μητρόπολη. Η ευρύτερη προσφορά του Κατηχητικού Σχολείου στους νέους σήμερα, θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στα εξής ακόλουθα: 1) καλλιεργεί την αγάπη για τον Θεό και τον συνάνθρωπο. 2) βοηθάει στη διάκριση των ποικίλων κινδύνων και παγίδων της ζωής. 3) προσφέρει τα απαραίτητα πνευματικά εφόδια για την αντιμετώπιση των δυσκολιών και αδιεξόδων που παρουσιάζονται στο διάβα της ζωής. 4) καθοδηγεί στον δρόμο του ορθοδόξου χριστιανικού ήθους. 5) διδάσκει τον σεβασμό των αξιών της κοινωνίας μας. 6) βοηθάει στην αποφόρτιση από την πίεση, το βάρος και την κούραση της καθημερινότητας. 7) συντελεί στην κοινωνικοποίηση μέσα από το ομαδικό πνεύμα των συνάξεων και της ψυχαγωγίας και 8) συμπληρώνει το έργο των γονέων και των δασκάλων, συμβάλλοντας στη διαμόρφωση μιας υγιούς και ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Σε μια εποχή, λοιπόν, που τα ναρκωτικά κάνουν θραύση, η παραβατικότητα ανθεί και τα παιδιά μας απειλούνται ανά πάσα στιγμή και ώρα από ποικίλους κινδύνους, είναι καιρός να σκεφθούμε να στείλουμε τα παιδιά μας στη θαλπωρή της Εκκλησίας, εκεί που υπάρχει αγάπη και ασφάλεια, εκεί που το παιδί μας θα αναπτύξει ισχυρό χαρακτήρα και θα μάθει να σέβεται τον εαυτό του και τους άλλους, να αγαπάει και να εκφράζει ελεύθερα τη σκέψη και τα συναισθήματά του. Το παιδί στο Κατηχητικό Σχολείο δεν έχει να χάσει τίποτα, ίσως κάποιες ελάχιστες ώρες, οι οποίες όμως θα αποδειχθούν στο μέλλον βάλσαμο τόσο για το ίδιο και την οικογένειά του, όσο και για το σύνολο της κοινωνίας. π. Γεώργιος Χριστοδούλου (υπεύθυνος Νεότητος Ιερού Ναού Αγίας Σοφίας Νέου Ψυχικού)

  Ο μακαριστός Γέροντας Γεράσιμος ο Μικραγιαννανίτης (1905–1991), αυτός ο θεόπνευστος Υμνογράφος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, το σύγχρονο αγλάϊσμα της Αθωνικής Πολιτείας, στην αρχή της μοναχικής του ζωής και πορείας, είχε δυσκολευτεί απερίγραπτα. Κατά παραχώρηση Θεού εγκαταλείφθηκε πρόωρα από τον ίδιο τον γέροντά του, τον ιερομόναχο Μ., επειδή αυτός θέλησε να προσχωρήσει στο κίνημα των Ζηλωτών στην Αθήνα. Έμεινε έτσι «μόνος μονώτατος» –όπως λέει και ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος– για κάποια χρόνια να ασκητεύει στην τραχεία και απαράκλητη έρημο της Μικράς Αγίας Άννης, μόνος, «μόνῳ τῷ Θεῷ»,…. Με θείο, πραγματικά, θάρρος, με ακατάβλητο φρόνημα και με αισθητή μέσα του τη θεία βοήθεια, παρέμεινε αποφασιστικά στο πάμφτωχο Καλύβι του Τιμίου Προδρόμου…. Ο περιβόητος παπα–Εφραίμ ο Κατουνακιώτης (1912–1998), περνώντας κάποτε έξω από το Καλύβι του 25χρονου τότε μοναχού Γερασίμου, βλέπει οφθαλμοφανώς επάνω ακριβώς από το Καλύβι του ταπεινού Υμνογράφου τον Τίμιο Πρόδρομο του Κυρίου να υπερίπταται και έκθαμβος τον ρωτάει: –Τί κάνεις εδώ, Τίμιε Πρόδρομε;! Και ο Άγιος Ιωάννης, ο παμμέγιστος Πρόδρομος του Σωτήρος Χριστού, του απαντά: –Κάθομαι εδώ και φυλάω το καλογέρι, που μου ανάβει τα καντήλια! Ο παπα–Εφραίμ δόξασε τον Θεό και, με δάκρυα στα μάτια, πήγε και διηγήθηκε καταλεπτώς το γεγονός στον νεαρό, τότε, μοναχό π. Γεράσιμο, ο οποίος, ακούγοντάς το, ξέσπασε αμέσως σε άφθονους λυγμούς μεγάλης και ασυγκράτητης συγκινήσεως, δοξολογώντας τον Θεό και ευχαριστώντας από βάθους καρδιάς τον Τίμιο Πρόδρομο για την ανέλπιστη εύνοιά του προς αυτόν. Άλλοτε πάλι, δεκαετίες αργότερα, σε μία συζήτηση που έγινε, αντιδρώντας ο αείμνηστος Γέροντας π. Γεράσιμος για την περισσή αυστηρότητα που αποδίδουν υπέρμετρα πολλοί χρωστήρες των αγιογράφων στον χαρακτήρα της μορφής του Τιμίου Προδρόμου, εκμυστηρεύθηκε προς τον υποτακτικό του με έκδηλη πια τη μυστική ομορφιά των ιερών βιωμάτων του, μεταξύ των άλλων, τα εξής: –Ο Τίμιος Πρόδρομος, είναι γλυκύς, ωραίος, πανέμορφος!… –Τί λες, Γέροντα; Πώς το ξέρεις; τον ρώτησε με αφέλεια ο νεαρός υποτακτικός του. –Τον είδα, παιδάκι μου! είπε με απλότητα ο Γέροντας Γεράσιμος· –Τον είδα!… Ήταν γλυκύς, ωραίος!… Και μου είπε ότι, «εγώ θα είμαι ο προστάτης σου και ο εγγυητής της σωτηρίας σου!». Ο υποτακτικός του μακαριστού Υμνογράφου τα έχασε κυριολεκτικά! Συνέχισε να περπατάει σιωπηλός προς τα κελιά τους μαζί με τον αγαθό Γέροντά του, τον μακαριστό Γεράσιμο· αμίλητος πλέον, αλλά εσωτερικά έκθαμβος από αυτή την πολύτιμη αποκάλυψη για τον Τίμιο Πρόδρομο, τον «γλυκύ, τον ωραίο και τον πανέμορφο» Προάγγελο, Προφήτη, Κήρυκα, Συγγενή, Φίλο, τον Βαπτιστή Ιωάννη, τον Πρόδρομο του Σωτήρος Χριστού! Μοναχού Θεοκλήτου Διονυσιάτου (1916–2006): «Γεράσιμος Μοναχός Μικραγιαννανίτης, Υμνογράφος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας»· Εκδόσεις: «Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ευρώπης 1997», σελ. 127–128.

  Εμείς δεν έχουμε αγαπήσει τον Χριστό, και πρώτος εγώ, διότι, εάν τον αγαπούσαμε, δεν θα αμαρτάναμε. Τoν έχουμε ξεχάσει, αλλ’ Αυτός ουδέποτε μάς ξεχνά. Είναι ο μόνος, ο οποίος αγαπά τον άνθρωπο μέχρι θανάτου, θανάτου δε Σταυρού! Μας επισκέπτεται συνέχεια πότε με την ασθένεια, πότε με την θλίψη, πότε με διάφορες δοκιμασίες. Ο Χριστός είναι πού χτυπά την πόρτα εκάστου ανθρώπου και λέγει: «Άνοιξέ μου την πόρτα να μπω μέσα, και θα σε κάνω κληρονόμο μου.» Εμείς αμπαρώνουμε καλά – καλά την πόρτα και δεν καταλαβαίνουμε ότι ο Χριστός μας χτυπάει σωτήρια. Πόσο εύκολα συγχωρεί ο Θεός!!! Αρκεί ο άνθρωπος να Του ανοίξει και να επιστρέψει δια της μετανοίας στον Θεό. Ο διάβολος μας τραβά πίσω, ο Θεός και ό άγγελος φύλακας μας σπρώχνουν μπροστά. Τώρα σε όποιον θα κάνουμε υπακοή, εκεί και θα πάμε. Γέροντας Εφραίμ της Αριζόνας

  Ο Θεός έχει αφήσει ελεύθερους, εκτός από τους ανθρώπους και τους δαίμονες, μια που την ψυχή του ανθρώπου δεν την βλάπτουν, γιατί δεν μπορούν. Εκτός εάν θέλει ο ίδιος ο άνθρωπος να βλάψει την ψυχή του. Αντίθετα, μισθό προξενούν στις ψυχές μας είτε κακοί άνθρωποι είτε οι απρόσεκτοι που άθελά τους κάνουν κακό στην ζωή μας. Γιατί, νομίζετε, λέει ο Αββάς: «Έπαρον τους πειρασμούς και ουδείς ο σωζόμενος»; Γιατί οι πειρασμοί ωφελούν πολύ. Όχι ότι ο διάβολος μπορεί να κάνει ποτέ καλό – γιατί είναι κακός – αλλά ο Καλός Θεός εμποδίζει την πέτρα που μας πετάει, για να σπάσει το κεφάλι μας, και μας την δίνει στο ένα χέρι, και στο άλλο χέρι μας δίνει αμύγδαλα, για να σπάζουμε και να τρώμε! Επιτρέπει δηλαδή ο Θεός τους πειρασμούς, όχι για να μας τυραννά ο διάβολος, αλλά για να δίνουμε με αυτόν τον τρόπο «εξετάσεις» για την άλλη ζωή και να μην έχουμε παράλογες απαιτήσεις στην Δευτέρα Παρουσία. Αγίου Παϊσίου του Αγιορείτου

Τὸ νόημα τῆς διάνοιξης τῶν οὐρανῶν, τῆς περιστερᾶς καὶ τῆς φωνῆς ἐξ οὐρανοῦ κατὰ τὴ Βάπτιση τοῦ Ἰησοῦ Ἡ εὐαγγελικὴ περικοπὴ ποὺ διαβάζεται στὴ θεία Λειτουργία κατὰ τὴν ἑορτὴ τῶν ἁγίων Θεοφανείων εἶναι ἡ ἀκόλουθη ἀπὸ τὸ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιο: «Τότε ἔρχεται ὁ Ἰησοῦς ἀπὸ τὴ Γαλιλαία στὸν Ἰορδάνη, πρὸς τὸν Ἰωάννη γιὰ νὰ βαφτιστεῖ ἀπ’ αὐτόν. Ὁ Ἰωάννης ὅμως τὸν ἐμπόδιζε λέγοντάς του: «Ἐγὼ ἔχω ἀνάγκη νὰ βαφτιστῶ ἀπὸ σένα κι ἔρχεσαι ἐσὺ σ’ ἐμένα;» Ὁ Ἰησοῦς ὅμως τοῦ ἀποκρίθηκε: «Ἂς τ’ ἀφήσουμε τώρα αὐτά, γιατί πρέπει νὰ ἐκπληρώσουμε κι οἱ δύο μας ὅ,τι προβλέπει τὸ σχέδιο τοῦ Θεοῦ». Τότε ὁ Ἰωάννης τὸν ἄφησε νὰ βαφτιστεῖ. Βαφτίστηκε, λοιπόν, ὁ Ἰησοῦς κι ἀμέσως βγῆκε ἀπὸ τὸ νερό. Κι ἀμέσως ἄνοιξαν γι’ αὐτὸν οἱ οὐρανοὶ καὶ εἶδε τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ σὰν περιστέρι νὰ κατεβαίνει καὶ νὰ ἔρχεται πάνω του. Ἀκούστηκε τότε μία φωνὴ ἀπὸ τὰ οὐράνια ποὺ ἔλεγε: «Αὐτὸς εἶναι ὁ ἀγαπημένος μου Υἱός, αὐτὸς εἶναι ὁ ἐκλεκτός μου»» (Ματθ.3,13-17). Ἕνα ἀπὸ τὰ βασικὰ στοιχεῖα τῆς Βάπτισης τοῦ Ἰησοῦ, ὅπως τὴν ἀφηγοῦνται οἱ ἱεροὶ εὐαγγελιστές, εἶναι ἡ διάνοιξη τῶν οὐρανῶν: Μὴ ἔχοντας ἁμαρτίες νὰ ὁμολογήσει, ὅπως οἱ ἄλλοι βαπτιζόμενοι, ὁ Ἰησοῦς βγῆκε ἀπὸ τὸ ρεῦμα τοῦ ποταμοῦ, «κι ἀμέσως ἄνοιξαν γι\’ αὐτὸν οἱ οὐρανοί». Ἡ διάνοιξη τῶν οὐρανῶν, γνωστὸ θέμα τῆς ἀποκαλυπτικῆς φιλολογίας τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ, δηλώνει μὲ παραστατικὸ τρόπο τὴν ἐπικοινωνία ἐπίγειου καὶ οὐράνιου κόσμου, κατὰ τὴν ὁποία «τὰ ἄνω τοῖς κάτω συνεορτάζει, καὶ τὰ κάτω τοῖς ἄνω συνομιλεῖ» (Ἀπὸ τὸ ποίημα Σωφρονίου Πατριάρχου Ἱεροσολύμων, ποὺ ἀναγινώσκεται στὸν Μ. Ἁγιασμὸ τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων). Δεδομένου ὅτι οἱ οὐρανοὶ παραμένουν κλειστοὶ καὶ μόνο σὲ ἐξαιρετικὲς περιπτώσεις ἀνοίγουν, ἡ διάνοιξή τους στὴν Βάπτιση τοῦ Ἰησοῦ ἐκφράζει, μὲ τὶς παραστάσεις βέβαια τοῦ κοσμοειδώλου τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, τὴν πραγματικὴ σχέση Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου ποὺ ἐπιτυγχάνεται μὲ τὸ ἔργο τοῦ Χριστοῦ. Τὴν ἴδια ἔννοια ἔχει καὶ τὸ σχίσιμο τοῦ καταπετάσματος στὸ Ναὸ τοῦ Σολομώντα κατὰ τὴν ὥρα τῆς ἐκπνοῆς τοῦ Ἰησοῦ ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ (βλ.Μαρκ.15,38. Ματθ.27,51. Λουκ. 23,45). Τὸ καταπέτασμα ποὺ χωρίζει τὸν Ναὸ ἀπὸ τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων δὲν χρειάζεται πλέον, διότι ἡ θυσία τοῦ Χριστοῦ ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ ἔκανε προσιτὸ τὸν Θεὸ στὸν ἄνθρωπο. Κατὰ τὴ διήγηση τῆς Βάπτισης τὰ τρία πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδας βρίσκονται ἐπὶ σκηνῆς: Ὁ Πατέρας ἀπευθύνεται πρὸς τὸν Υἱόν, ὁ ὁποῖος βαπτίζεται ἀρχίζοντας ἔτσι τὸ μεσσιανικὸ ἔργο του, καὶ τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ κατέρχεται ἐπάνω του. Ἡ ὁρατὴ μορφὴ μὲ τὴν ὁποία κατέρχεται τὸ Ἅγιον Πνεῦμα ἀπὸ τὸν οὐρανὸ δηλώνεται μὲ τὸ «ὡσεὶ περιστερά». Ἡ κάθοδος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος «ὡσεὶ περιστερὰ» ἔχει κατὰ τοὺς πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἕνα βαθύτατο συμβολισμό, στηριγμένο σὲ ἀντίστοιχο παράλληλο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης: Ὅπως στὴν περίπτωση τοῦ Νῶε ἡ περιστερὰ ποὺ ἔφερε κλαδὶ ἐλιᾶς ὑπῆρξε ἄγγελος καλῆς εἴδησης, γιατί δήλωσε τὸ τέλος τοῦ κατακλυσμοῦ (Γεν. 8, 8-12), ἔτσι καὶ τώρα ἡ κάθοδος τοῦ Πνεύματος μὲ τὴ μορφὴ περιστερᾶς δηλώνει τὸ τέλος τοῦ κατακλυσμοῦ τῆς ἁμαρτίας καὶ τὴν ἔναρξη νέας ἐποχῆς γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα, τῆς ἐποχῆς τοῦ Μεσσία. Ἐκφράζεται συνεπῶς μὲ τὴν περιστερὰ ἕνα μήνυμα ἐλπίδας γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα, τὸ μήνυμα ὅτι ἔφτασε ἡ ὥρα τῆς ἀπελευθέρωσης ἀπὸ τὴ δουλεία στὶς δυνάμεις τῆς φθορᾶς καὶ τῆς καταστροφῆς. Ἡ σύντομη διήγηση τῆς Βάπτισης τελειώνει καὶ συγχρόνως ἀποκορυφώνεται στὴ φωνὴ ἐξ οὐρανοῦ τοῦ Θεοῦ Πατέρα: «Σὺ εἶ ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν σοὶ εὐδόκησα». Ἡ ἐπιγραμματικὴ αὐτὴ προσφώνηση τοῦ Θεοῦ Πατέρα πρὸς τὸν Ἰησοῦ μᾶς φέρει στὸ νοῦ μας δύο κυρίως χωρία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τὸ Ψαλμ. 2,7 («Υἱός μου εἶ σὺ») καὶ τὸ Ἡσ 42,1 («Ἰσραὴλ ὁ ἐκλεκτός μου, προσεδέξατο αὐτὸν ἡ ψυχή μου· ἔδωκα τὸ πνεῦμα μου ἐπ’ αὐτόν…»). Τὸ δεύτερο τμῆμα τῆς πατρικῆς προσφώνησης μᾶς θυμίζει τὰ ἄσματα τοῦ Πάσχοντος Δούλου τοῦ Θεοῦ ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ προφήτη Ἡσαΐα. Μὲ τὴ φωνὴ ἀπὸ τὰ οὐράνια σημειώνεται μία σημαντικὴ στιγμὴ στὴν ἱστορία τοῦ Ἰησοῦ καὶ στὴν ἀποκάλυψη τοῦ προσώπου καὶ τῆς ἀποστολῆς του στὸν κόσμο: Ἀναγνωρίζεται δημόσια ὅτι εἶναι Υἱὸς τοῦ Θεοῦ, μία ἰδιότητα ποὺ ὑπογραμμίζεται σὲ ὅλη τὴν Καινὴ Διαθήκη. Ὅπως ὁ βασιλιὰς τοῦ Ἰσραὴλ μὲ τὰ λόγια τοῦ Ψαλμοῦ 2,7 ἐνθρονίζεται καὶ ἀρχίζει τὸ ἔργο του, ἔτσι καὶ ὁ Ἰησοῦς ἀρχίζει τὴ δημόσια δράση του μὲ τὴν ἀναγνώρισή του ὡς Υἱοῦ ἀπὸ τὸν Θεὸ Πατέρα, δηλ. μὲ τὴν ἐπίσημη διακήρυξη τῆς μεσσιανικῆς του ἰδιότητας, γιατί τελικὰ τὸ «Σὺ εἶ ὁ υἱός μου» ἰσοδυναμεῖ μὲ τό: Σὺ εἶσαι ὁ Μεσσίας. Ὅτι ὅμως δὲν εἶναι ὁ πολιτικὸς ἐπίγειος Μεσσίας τῶν Ἰουδαϊκῶν προσδοκιῶν τῆς ἐποχῆς διαφαίνεται στὸ δεύτερο μέρος τῆς πατρικῆς φωνῆς: Ὁ Μεσσίας ἀναλαμβάνει τὸ δύσκολο ἔργο τοῦ Πάσχοντος Δούλου τοῦ Θεοῦ (Ἡσ 42,1.52,13-53,12), γιὰ τὸ ὁποῖο ἐπανειλημμένως γίνεται λόγος στὴν Κ.Δ. καὶ τὸ ὁποῖο ὁλοκληρώνεται μὲ τὸ Πάθος, ποὺ κατέχει κεντρικὴ θέση σὲ ὅλα τὰ Εὐαγγέλια. Ὁ θρόνος ἐπὶ τοῦ ὁποίου θὰ καθίσει ὁ Μεσσίας Ἰησοῦς θὰ εἶναι ὁ σταυρός, γιὰ τὸν ὁποῖο προετοιμάζεται ὁ ἀναγνώστης ἤδη ἀπὸ τὰ πρῶτα κεφάλαια τῶν εὐαγγελίων. Καραβιδόπουλος Ἰωάννης

  1. Ὑπάρχει διαφορά ἀνάμεσα στό Μεγάλο Ἁγιασμό πού τελεῖται τήν παραμονή τῶν Θεοφανείων καί ἐκεῖνον τῆς κύριας ἡμέρας τῆς ἑορτῆς; Ὁ Μεγάλος Ἁγιασμός πού τελεῖται τήν παραμονή τῶν Θεοφανείων καί ἀνήμερα τῆς ἑορτῆς εἶναι ἀκριβῶς ὁ ἴδιος. Ἐσφαλμένα κάποιοι θεωροῦν ὅτι δῆθεν τελεῖται τήν παραμονή ὁ «μικρός Ἁγιασμός» καί τήν ἑπόμενη ὁ «Μέγας». Καί στίς δύο περιπτώσεις τελεῖται ὁ Μεγάλος Ἁγιασμός. Μικρός Ἁγιασμός τελεῖται τήν πρώτη μέρα κάθε μήνα, καθώς καί ἐκτάκτως ὅταν τό ζητοῦν οἱ χριστιανοί σέ διάφορες περιστάσεις (ἐγκαίνια οἰκιῶν, καταστημάτων καί ἱδρυμάτων, σέ θεμελίωση κτισμάτων κ.λπ.). Ὁ Μεγάλος Ἁγιασμός τελεῖται μόνο δύο φορές τό χρόνο (τήν 5η καί 6η Ἰανουαρίου) στό Ναό. 2. Ποῦ φυλάσσεται ὁ Μέγας Ἁγιασμός καί γιά ποιό λόγο; Ὁ Μεγάλος Ἁγιασμός φυλάσσεται ὅλο τό χρόνο στό Ναό. Φυλάσσεται ὄχι ἄνευ λόγου. Καί ὁ λόγος δέν εἶναι ἄλλος, παρά γιά νά «μεταλαμβάνεται» ἀπό τούς πιστούς ὑπό ὁρισμένες συνθῆκες καί προϋποθέσεις. Συνηθισμένη εἶναι η περίπτωση πού ἀφορᾶ στούς διατελοῦντες ὑπό ἐπιτίμιο τοῦ Πνευματικοῦ, πού ἐμποδίζει τή συμμετοχή τους στη θεία Κοινωνία, γιά ὁρισμένο καιρό, καί εἴθισται νά δίδεται σέ αὐτούς, γιά εὐλογία καί παρηγοριά τους, Μέγας Ἁγιασμός. Κανένα κώλυμα δέν ὑφίσταται πρός τοῦτο, ἐφ’ ὅσον μάλιστα βρίσκονται «ἐν μετανοίᾳ καί ἐξομολογήσει». Ἀπαραίτητα ὅμως πρέπει νά συνειδητοποιοῦν ὅτι ὁ Μέγας Ἁγιασμός δέν ὑποκαθιστᾶ οὔτε ἀντικαθιστᾶ τή θεία Κοινωνία τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ, γιά τήν ὁποία ὀφείλουν μέ τή μετάνοια νά προετοιμάζονται, γιά νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τά κωλύματα τῆς ἁμαρτίας, ὥστε νά ἀξιωθοῦν νά κοινωνήσουν τό ταχύτερο. 3. Μπορεῖ ὁ Μέγας Ἁγιασμός νά φυλάσσεται στό σπίτι καί νά πίνουν ἀπ’ αὐτόν σέ καιρό ἀσθένειας ἤ γιά ἀποτροπή βασκανίας καί κάθε σατανικῆς ἐνέργειας; Ἡ ἀπάντηση εἶναι θετική. Παρέχεται ἀπ’ αὐτό τοῦτο τό ἱερό κείμενο τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ, πού προβλέπει «ἵνα πάντες οἱ ἀρυόμενοι καί μεταλαμβάνοντες ἔχοιεν αὐτό (τό ἡγιασμένον ὕδωρ…) πρός ἰατρείαν παθῶν, πρός ἁγιασμόν οἴκων, πρός πᾶσαν ὠφέλειαν ἐπιτήδειον», καί δή καί «δαίμοσιν ὀλέθριον, ταῖς ἐναντίαις δυνάμεσιν ἀπρόσιτον» (πρβλ. καί τή συναφή εὐχή σέ βασκανία• «φυγάδευσαν καί ἀπέλασαν πᾶσαν διαβολικήν ἐνέργειαν, πᾶσαν σατανικήν ἔφοδον καί πᾶσαν ἐπιβουλήν… καί ὀφθαλμῶν βασκανίαν τῶν κακοποιῶν ἀνθρώπων»). Ἀναντίρρητα χειραγωγεῖται μέ τόν τρόπο αὐτό ὁ πιστός νά ἀποφεύγει ἄλλες διεξόδους («ξόρκια», μαγεῖες καί ἄλλες μεθοδεῖες τοῦ πονηροῦ), καί νά καταφεύγει στά ἔγκυρα «ἁγιάσματα» τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως εἶναι ὁ Μέγας Ἁγιασμός, ἀλλά καί ὁ «μικρός» λεγόμενος Ἁγιασμός, ὡς συνειδητό μέλος τῆς Ἐκκλησίας, τῆς ταμειούχου τῆς θείας χάριτος, καί μέτοχος τῶν ἁγιαστικῶν της μέσων. Προϋποτίθεται βέβαια ὅτι στίς οἰκίες ὅπου φυλάσσεται ὁ Μέγας Ἁγιασμός, καί τό καντήλι θά ἀνάβει καί θά καίει ἐπιμελῶς, καί ἡ εὐλάβεια θά ὑπάρχει στά μέλη τῆς οἰκογενείας, τούς συζύγους καί τά παιδιά, καί θά ἀποφεύγεται κάθε αἰτία πού ἀποδιώχνει τή θεία χάρη (ὅπως βλασφημίες ἤ ἄλλες ἀσχημοσύνες). 4. Ποιά ἡ σχέση νηστείας καί Μεγάλου Ἁγιασμοῦ; Ἡ ἱστορική ἀρχή τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ εἶναι ἡ ἑξῆς: Στήν ἀρχαία Ἐκκλησία τήν παραμονή τῶν Θεοφανείων -ὅπως τήν παραμονή τοῦ Πάσχα καί τῆς Πεντηκοστῆς- γινόταν ἡ βάπτιση τῶν Κατηχουμένων, δηλ. τῶν νέων χριστιανῶν. Τά μεσάνυχτα τελοῦνταν ὁ ἁγιασμός τοῦ ὕδατος γιά τήν τελετή τοῦ Βαπτίσματος· τότε εἰσήχθη ἡ συνήθεια -ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος- οἱ χριστιανοί νά παίρνουν ἀπό τό ἁγιασμένο νερό καί νά πίνουν ἤ νά τό μεταφέρουν στά σπίτια τους γιά εὐλογία καί νά τό διατηροῦν ὁλόκληρο τό χρόνο· «Διά τοῦτο καί ἐν μεσονυκτίῳ κατά τήν ἑορτήν ταύτην ἅπαντες ὑδρευσάμενοι, οἴκαδε τά νάματα ἀποτίθενται, καί εἰς ἐνιαυτόν ὁλόκληρον φυλάττουσιν» (Λόγος εἰς τό ἅγιον βάπτισμα τοῦ Σωτῆρος· ΡG 49, 366). Ἀργότερα ὅμως, σέ καιρούς λειτουργικῆς παρακμῆς, ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἁγιασμοῦ ἀπομονώθηκε ἀπό αὐτή τοῦ Βαπτίσματος, παρόλο πού διατήρησε πολλά στοιχεῖα του. Παρέμεινε ἡ συνήθεια ὥστε οἱ πιστοί νά παίρνουν ἀπό τό ἁγιασμένο νερό «πρός ἁγιασμόν οἴκων», ὅπως ἀναφέρει ἡ καθαγιαστική εὐχή τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ. Νωρίς ἐπίσης ἐπικράτησε ἡ συνήθεια τῆς νηστείας πρίν ἀπό τήν ἑορτή τῶν Θεοφανείων, γιά δύο λόγους: Πρῶτο, οἱ δύο μεγάλες ἑορτές τῶν Χριστουγέννων καί τῶν Θεοφανείων στήν ἀρχαία Ἐκκλησία ἦταν ἑνωμένες σέ μία, αὐτή τῶν Θεοφανείων ἤ Ἐπιφανείων, πού τελοῦταν τήν 6η Ἰανουαρίου (συνήθεια πού διατηρεῖται στήν Ἀρμενική Ἐκκλησία μέχρι σήμερα)· ὅμως ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος (4ος αἰ.) χώρισε τίς δύο γιορτές καί ὅρισε ἡ μέν Γέννηση τοῦ Χριστοῦ νά γιορτάζεται τήν 25η Δεκεμβρίου, ἡ δέ Βάπτιση καί φανέρωση τῆς ἁγίας Τριάδας τήν 6η Ἰανουαρίου. Πρίν ἀπό κάθε Δεσποτική ἑορτή προηγοῦνταν νηστεία γιά τήν ψυχική καί σωματική κάθαρση τῶν πιστῶν. Ἄς θυμηθοῦμε πώς ἡ νηστεία ἔχει μέσα της τό στοιχεῖο τοῦ πένθους γιά τίς ἁμαρτίες. Ἔτσι ὅταν χώρισαν οἱ δύο ἑορτές, ἡ νηστεία πού προηγοῦνταν ἀκολούθησε τήν ἑορτή τῶν Χριστουγέννων· γι’ αὐτό ἡ Ἐκκλησία ὅρισε νά νηστεύουμε μόνο τήν παραμονή τῶν Θεοφανείων σάν προετοιμασία γιά τήν ἑορτή, καί ὄχι περισσότερες ἡμέρες, γιατί βρισκόμαστε σέ ἑορταστική περίοδο, τό ἅγιο Δωδεκαήμερο. Καί δεύτερο· ἀρχαία συνήθεια ἦταν ἐπίσης αὐτοί πού θά βαπτίζονταν νά νηστεύουν καί μαζί μέ αὐτούς οἱ Ἀνάδοχοι, οἱ συγγενεῖς, ἀλλά καί ἄλλοι χριστιανοί οἱ ὁποῖοι τηροῦσαν ἐθελοντικά νηστεία «ὑπέρ τῶν βαπτιζομένων». Δέν ἦταν λοιπόν δύσκολο στή συνείδηση τῶν χριστιανῶν νά συνδεθοῦν ἡ πόση τοῦ ἁγιασμοῦ καί ἡ νηστεία, χωρίς νά ὑπάρχει αἰτιώδης σχέση μεταξύ αὐτῶν. Ἔτσι λοιπόν, μεταφέροντας τό ζήτημα στή σημερινή ἐποχή μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι οἱ τακτικῶς μεταλαμβάνοντες τῶν ἁγίων Μυστηρίων καί τηροῦντες τίς νηστεῖες τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅπως καί τῆς 5ης Ἰανουαρίου, εἶναι ἤδη ἕτοιμοι ὥστε νά πιοῦν ἀπό τό Μεγάλο Ἁγιασμό τῆς 5ης καί 6ηςἸανουαρίου. Σέ ἄλλη περίπτωση, ἐνδείκνυται νά τελοῦν σχετική νηστεία, ὅπως ὁρίζει σ’ αὐτούς ὁ Πνευματικός τους. Τέλος ὅσοι ἐκτάκτως πίνουν ἀπό τό Μεγάλο Ἁγιασμό πού φυλάσσουν στό σπίτι τους, σέ ὧρες ἀσθενειῶν καί κινδύνων κ.λπ., μετά ἤ ἄνευ νηστείας, ἄς μήν ὑστεροῦν στήν πνευματική νηστεία ἀπέχοντες «ἀπό παντός μολυσμοῦ σαρκός τε καί πνεύματος, ἐπιτελοῦντες ἁγιωσύνην ἐν φόβῳ Θεοῦ» (Β΄ Κορ. 7,1). (+) Μητροπολίτης Πατρῶν Νικόδημος Βαλληνδρᾶς

Συνήθως λέγεται ὅτι ἡ νηστεία τῆς παραμονῆς τῶν Θεοφανίων ἀφορᾶ στὴν πόση τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ καὶ ἑπομένως ὅτι ἡ προϋπόθεση γιὰ τὴν κοινωνία ἀπὸ αὐτὸν ἀποτελεῖ ἡ νηστεία μίας ἡμέρας. Γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ θὰ ἦταν σκόπιμο νὰ λεχθοῦν δύο λόγια, γιατί εἶναι ἀπὸ τὰ πιὸ συζητούμενα θέματα ἀπὸ αὐτὰ ποῦ σχετίζονται μὲ τὸν ἁγιασμὸ τῶν Θεοφανείων καὶ γιὰ τὰ ὁποία ζητοῦν οἱ πιστοὶ τὴ συμβουλὴ τῶν ἱερέων. Ὅτι ὁ μέγας ἁγιασμὸς «τὰ δευτερεῖα ἐπέχει τῶν Θείων Μυστηρίων» (Εὐχολόγιον, κώδ. Βατοπεδίου 134 [745] τοῦ ἔτους 1538), εἶναι δηλαδὴ τὸ δεύτερο μετὰ τὴ Θεία Κοινωνία ἱερώτατον «Μυστηριακὸν εἶδος» (κατὰ τὴ σχολαστικὴ ὁρολογία), κανεὶς δὲν ἀμφιβάλλει. Εἶναι τὸ «ὕδωρ τῆς ἀναγεννήσεως» τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος, πού διὰ τῆς ἐπικλήσεως καὶ ἐπιφοιτήσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος «ἀναστοιχειοῦται» (ἢ «μεταστοιχειοῦται»), κατὰ τὸν ἅγιο Κύριλλο Ἀλεξανδρείας (Εἰς Ἰωάννην Β΄ 1), καὶ γίνεται «ἀφθαρσίας πηγή, ἁγιασμοῦ δῶρον, ἁμαρτημάτων λυτήριον, νοσημάτων ἀλεξιτήριον» γιὰ τοὺς πιστοὺς πού μεταλαμβάνουν ἢ χρίονται ἀπὸ αὐτό, πάροχο ἁγιασμοῦ καὶ εὐλογίας σ’ ὁλόκληρη τὴν κτίση. Ὅτι τὸ ὕδωρ τοῦ μεγάλου Ἁγιασμοῦ εἶναι τὸ ἴδιο μὲ τὸ ὕδωρ τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος εἶναι καταφανὲς καὶ ἀπὸ τὴν ταυτότητα τῶν καθαγιαστικῶν εὐχῶν, καὶ ἀπὸ τὴν παλαιά, καὶ τὴ σύγχρονη ἀκόμα, πράξη τῆς Ἐκκλησίας, πού βάπτιζε καὶ βαπτίζει σ’ αὐτὸ τοὺς κατηχουμένους, καὶ ἀπὸ ὅσα γράφει ὁ ἅγιος Συμεὼν Θεσσαλονίκης, πού θεωρεῖ μάλιστα ἀντιστρόφως τὸ ὕδωρ τοῦ Βαπτίσματος «κὰτ΄ οὐδὲν ἐλαττούμενον τοῦ τῶν ἁγίων Θεοφανίων» (Διάλογος, κέφ. 70). Ὡς τέτοιο δίδεται ἀντὶ τῆς Θείας Κοινωνίας στοὺς πιστούς, πού γιὰ κάποιο λόγο κωλύονται νὰ προσέλθουν σ’ αὐτήν. Αὐτὸ ἀκριβῶς προκάλεσε δύο εὐλαβεῖς παρεξηγήσεις: ὅτι δηλαδὴ ὑποκαθιστᾶ τὴ Θεία Μετάληψη, ὡς κατὰ κάποιο τρόπο ἴσο μὲ αὐτήν, καὶ ὅτι κατ’ ἀναλογίαν προηγεῖται τῆς πόσεώς του νηστεία. Τὸ πρῶτο δὲν θὰ ἔπρεπε κὰν νὰ συζητεῖται, γιατί εἶναι σαφὲς ὅτι ὁ μέγας Ἁγιασμὸς εἶναι μὲν γιὰ τοὺς λόγους πού εἴπαμε τὸ ἱερότερο μετὰ τὴ Θεία Κοινωνία εἶδος, ἀλλὰ ἐπ’ οὐδενὶ εἶναι κοινωνία τοῦ Σώματος καὶ τοῦ Αἵματος τοῦ Κυρίου, οὔτε ποτὲ τὴν ἀντικαθιστᾶ. Παρὰ ταῦτα ὑπάρχει ἡ λαϊκὴ ἀντίληψη ὅτι τὰ Θεοφάνεια δὲν κοινωνοῦμε, γιατί θὰ πάρουμε ἁγιασμὸ καὶ «εἶναι τὸ ἴδιο». Ὅσο δὲ γιὰ τὴ νηστεία πρὸ τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ, καὶ αὐτὴ μᾶλλον καλλιεργήθηκε κατ’ ἀναλογίαν πρὸς τὸ νεώτερο ἔθος τῆς νηστείας πρὸ τῆς Θείας Κοινωνίας, πού δὲν μπόρεσε ὅμως καὶ αὐτὴ νὰ ἐξελιχθεῖ σὲ τριήμερη, λόγω του ὅτι οἱ πρὸ τῶν Θεοφανείων ἡμέρες τοῦ ἑορταστικοῦ δωδεκαημέρου ἔχουν «κατάλυσιν εἰς πάντα», πλήν, ἐννοεῖται τῆς Παραμονῆς. Ὅσο γιὰ τὴ νηστεία αὐτὴ τῆς Παραμονῆς, πού κοινῶς θεωρεῖται ὅτι γίνεται γιὰ τὸν Ἁγιασμό, εἶναι ἄσχετη μὲ αὐτὸν καὶ τηρεῖται, εἴτε πρόκειται κανεὶς νὰ κοινωνήσει ἀπὸ αὐτὸν εἴτε ὄχι. Γι’ αὐτὸ καὶ δὲν καταλύεται μετὰ τὴν τυχὸν πόση τοῦ ἁγιασμοῦ κατὰ τὴν Παραμονή. Ἔχει δὲ τὴν ἀρχή της στὸ ἀρχαῖο ἔθος νὰ προηγεῖται τῶν μεγάλων ἑορτῶν μία ἡμέρα νηστείας τῆς Ἐκκλησίας ὅλης, εἴτε γιὰ τὸ Βάπτισμα τῶν Κατηχουμένων, ὅπως κοινῶς λέγεται, πού ἐγίνετο κατ’ αὐτές, εἴτε, ἀσχέτως μᾶλλον πρὸς αὐτό, ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς πολλοὺς τρόπους ἐξάρσεως τῆς κυρίας ἡμέρας τῆς ἑορτῆς καὶ προπαρασκευῆς γι’ αὐτὴν μὲ νηστεία, ἐγκράτεια καὶ προσευχή. Ὅτι δὲ δὲν ἀφορᾶ στὴν πόση τοῦ ἁγιάσματος, φαίνεται καὶ ἀπὸ τὸ ὅτι ὁ Ἁγιασμὸς ὄχι μόνον τελεῖται –ἑπομένως καὶ πίνεται– καὶ κατὰ τὴν Παραμονή, κατὰ τὸ νεώτερο ἔθος, τῆς ὁποίας Παραμονῆς δὲν προηγεῖται ποτὲ νηστεία, καὶ ἀπὸ τὸ ὅτι συχνὰ συμβαίνει καὶ ἡ Παραμονὴ νὰ μὴν εἶναι νήστιμος ἡμέρα, ὅταν συμπίπτει μὲ Σάββατο ἢ Κυριακή. Δὲν προηγεῖται δηλαδὴ τῆς πόσεως τοῦ μεγάλου Ἁγιασμοῦ νηστεία; Βεβαίως, ναί. Ἀλλ’ αὐτὴ δὲν εἶναι νοητὸ νὰ εἶναι αὐστηροτέρα ἢ μακροτέρας διαρκείας ἀπὸ τὴν προβλεπομένη γιὰ τὴν προσέλευση στὴ Θεία Κοινωνία νηστεία, τὴ λεγομένη «εὐχαριστιακὴ νηστεία». Καὶ αὐτή, ὅπως καὶ ἄλλοτε μᾶς δόθηκε ἀφορμὴ νὰ γράψουμε, εἶναι σαφὴς καὶ ἀπαράβατος, μὲ μόνιμη ἐξαίρεση ὅταν ὑπάρχει κίνδυνος θανάτου. Ἡ τελεία δηλαδὴ ἀποχὴ τροφῆς καὶ ποτοῦ ἀπὸ τοῦ δείπνου ἢ τοῦ μεσονυκτίου, τῆς προηγούμενης ἡμέρας μέχρι τῆς κοινωνίας, ὁποιαδήποτε ὥρα κι ἂν γίνεται αὐτή, τὸ πρωὶ δηλαδὴ κατὰ τὶς μὴ νήστιμες ἡμέρες καὶ τὸ ἑσπέρας κατὰ τὶς ἡμέρες τῆς νηστείας. Ὅπως δὲ εἴδαμε, ἡ τέλεση καὶ ἡ πόση τοῦ μεγάλου Ἁγιασμοῦ προβλέπεται ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστική μας τάξη καὶ παράδοση μετὰ τὴ Θεία Μετάληψη καὶ πρὸ τῆς βρώσεως τοῦ ἀντιδώρου, δηλαδὴ λειτουργικότερα –τὸ ἐπαναλαμβάνουμε– μεταξύ της ἐκφωνήσεως τῆς εὐχῆς τῆς εὐχαριστίας μετὰ τὸ «πάντας μεταλαβεῖν» («Ὅτι σὺ εἰ ὁ ἁγιασμὸς ἠμῶν…»), κατὰ τὴν παλαιοτέρα τάξη, ἢ μετὰ τὴν ὀπισθάμβωνο εὐχή, κατὰ τὴ νεωτέρα, καὶ τοῦ «Εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον…» καὶ τὴν ἐπακολουθοῦσα διανομὴ τοῦ ἀντιδώρου καὶ ἀπόλυση. Ἡ νηστεία, κατὰ τοὺς πατέρες καὶ τὴν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, εἶναι «μέγα καλόν». Κινεῖται ὅμως μέσα σὲ ὁρισμένες ἀπὸ τὴν παράδοση προδιαγραφὲς χρόνου καὶ ποιότητος, πού καλούμαστε νὰ προβάλλουμε καὶ νὰ ἀξιοποιοῦμε. Ἡ ἐπέκτασή της ὅμως πέραν τῶν ὁρίων αὐτῶν μπορεῖ νὰ ἔχει ἀρνητικὰ ἀποτελέσματα καὶ νὰ ἀποβαίνει τελικῶς εἰς βάρος αὐτοῦ τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ σκοποῦ τῆς Ἐκκλησίας, πού εἶναι ὁ ἁγιασμὸς τῶν πιστῶν καὶ ὅλης της δημιουργίας διὰ τῆς μεταλήψεως καὶ τοῦ ραντισμοῦ διὰ τοῦ ὕδατος τοῦ Μεγάλου Ἁγιασμοῦ τῶν Θεοφανείων. Καλὸς συμβιβασμὸς τῆς παλαιᾶς μὲ τὴ νεωτέρα παράδοση μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ σύσταση ξηροφαγίας κατὰ τὸ δεῖπνο τῆς Παραμονῆς, ὅταν συμπίπτει μὲ Σάββατο ἢ Κυριακή. Ἡ ἐπέκταση δηλαδὴ κατὰ κάποιο τρόπο τῆς εὐχαριστιακῆς νηστείας μέσα σὲ λογικὰ ὅρια. Φουντούλης Ἰωάννης